kemankeş ali paşa

BURDUR KAYAALTI (KIRAVGAZ) KÖYÜ :TARİHİ KURU KÖPRÜ .ESKİ BURDUR -ANTALYA YOLU

ÜZERİNDE BULUNAN BU KÖPRÜNÜN ANADOLU SELÇUKLU DEVRİNE AİT OLDUĞU KABULEDİLİYOR.

Enderun , Fatihle birlikte Osmanlı Hanedan ailesinin Türklerin idaredeki gücünü kırmak ve köle zihniyetli bir zümre oluşturmak maksadıyla kurulmuş bir eğitim kurumudur.Zaman içinde bu devşirme takımı o kadar güçlenmiştir ki Türk’ün gücünü kırmaya çalışan hanedan, bu sefer kendi eliyle devleti istediği gibi çekip çeviren tahta padişah çıkaran veya indiren bir gücü karşısına dikmişti.Bütün tarihçilerce dile getirildiği üzere ;Karamani Mehmet Paşa’dan (Fatihin ölümü bahane edilerek yeniçeriler tarafından dönme vezirlerin kışkırtmalarısonucunda öldürülen Türk asıllı sadrazamdır) sonra Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’ya kadar sadrazam olan kişiler arasında Türk kökenli vezir azam sayısı bir elin parmaklarını geçemeyecek sayıdadır.Devlet kademelerine doldurulan bu devşirme takımı, saray içinde yer alan tamamı köken itibariyle kendileri gibi devşirme olan saray kadınlarıyla ,özellikle de padişah eşleri ile birlikte kurdukları düzen ;Osmanlı Devletinin inkiraz sebeplerinden olmuştur.Devşirme vezirler ve saray kadınları rüşvet ,irtikap ve diğer yollarla büyük servetler edinmişler, bu servetlerini de yeniçeri ve diğer asker takımının satın alınıp beğenmedikleri her icraatı daha ziyade dönme ve devşirme taifesinin çıkarlarına aykırı gelen her türlü atama ,azil veya mali kaynakların paylaşımını engellemek için çıkarttıkaları isyanlarda kullanarak büyük yıkımlara yol açmışlardır.

Padişah eşlerinin Yavuz’dan sonra Türklerden alınmasına,hanedan kızlarının Türkler’e eş olarak verilmesine asla meydan vermeyen bu taifenin , Hanedan damatlarını da dönme -devşirmelerden seçtirmeleri sonuçta tam bir klan yapısının ortaya çıkmasına yol açmıştır.

Yavuz’un bu dönme takımıyla mücadelesi sonuç vermemiş ,kendisi de ister istemez sistemi devam ettirmiştir.Kanuni ile tam bir güç odağı haline gelen bu güruh(Ki Yavuz oğlunun daha şehzadeliği sırasında etrafını saran devşirme zümresinin varlığından haberdar olmaması mümkün değildir.)Lale Devrinden sonra gittikçe zayıflamış ve zamanla tamamen devreden çıkmıştır ;ama yaptığı tahribat koca bir devletin temelinin sarsılmasına önemli bir neden teşkil etmiştir.Burada elbette bu kurumdan yetişerek canı malı pahasına devletin bekası için var gücüyle mücadele eden şahsiyetlerin varlığını görmezden gelmemeliyiz.Ancak bu tür insanların sayısının fazla olmadığını da hatırlamak gerekmektedir.

Enderun sadece yönetici yetiştirmemiş aynı zamanda teknik konularda söz gelimi Mimar- Mühendis veya diğer sanatkarları da yetişmesini sağlayan bir kurumdur .Konumuz Enderunun bu yönü değildir.

Devşirmeler her zaman aralarında bir dayanışma içinde idiler.Yavuz’un değerli Sadrazamı Piri Mehmet Paşa bu takımın gayretleri ile Kanuni’ye harcattırıldıktan sonra ipleri tamamen ellerine almışlardır. Örneğin Kanuni’nin oğlu ve tahta gerçekten layık olan tek Şehzadesi Mustafa’nın gerçek katilleri ,Sultan’nın Hasekisi Hürrem Sultanla kızı Mihrimah Sultan ve damadı devşirme Rüstem Paşadır.Koca Kanuni , Rus asıllı Hürrrem Sultan’nın elinde bir oyuncak olmuş Cihan İmparatorunun Hürrem Sultan’a cephelerden yazdığı aşk mektupları doğrusu ibretliktir.Hürrem Sultan Osmanlı’nın bir çeşit Katerinasıdır.
Kanunin ölümüyle başlayan taht mücadelelerinde , saray kadınları ve devşirme zümresinin tam hakimiyeti başlamıştır.

Ehil olmayan insanlara rüşvet ve diğer yollarla makam ve mevkilerin dağıtılması idari sistemin çökmesine maliyenin bozulmasına ve benzeri bir çok çalkantının çıkmasında , hep bu taifenin icraatları mühim rol oynamıştır.3.Murat’ın ölümü ile başlayan devre ise en pervasızlaştıkları devredir.Sultan annesi Nurbanu , 3.Murat ölünce kökeni İtalyan Venedikli olan gelini yeni Sultan 3.Mehmed’in annesi Safiye Sultan arasında başlayan ülke işine karışmalar, bundan sonra gelen hemen hemen hepsi zayıf kişilikli Padişahlar zamanında sürüp gitti.Onlar, Genç Osman’ın katlinde de başrollerdedirler.

Genç Osman’ın tecrübesizce bu taifenin gücünü kırmaya(Söz gelimi uzun süre sonra ilk defa saray dışından bir eş seçmesi ,Şeyhülislam Esad Efendinin kızıyla evlenmesi) çalışması feci akıbetini hazırlamıştır.Celali isyanlarının en büyük müsebbipleri yine bu devşirme gruplardır.Sultan anneleri sarayda hakimiyet mücadelelerini devşirme vezirler yoluyla sağlamaya gitmişlerdir. Kösem Sultan buna tipik bir örnektir. Kösem Sultan aslen bir Rum’dur.Entrika hususunda geninden gelme büyük bir yetenek sahibiydi.Gelini 4.Mehmet’in annesi Turhan ile yaptığı mücadeleyi 1651 yılında boğdurularak kaybetmiş yaptığı melanetler böylece son bulmuştur.Gerek saray devşirmesi kadınların ve gerekse vezir devşirmelerin asıllarını unuttuklarını zannetmek; safdilliktir.Mesela Safiye Sultan ve yardımcısı Venedik devşirmesi Hasan Paşa , Venedik Cumhuriyetine ellerinden gelen yardımı yaptıkları malumdur[1].
Hele Şehzadelerin taşraya Sancaklara çıkması kaldırılıp, sarayda adeta hapis hayatına tabi tutulmaları , Fatih kanuna göre; nizamı alem için katledilmeleri durumu onların ruhsal yapılarını tamamen bozmuş, hepsinin birer kişiliksiz hatta birer zavallı durumlara düşmelerine sebep olmuştu.

Sancaklarda eski bir Türk geleneği olan tecrübeli değerli Lalalar(Atabekler- Atabeyler) tarafından yetiştirilen Şehzadeler, bu şekilde saray hapsiyle her türlü etkiye açık hale gelmişlerdir.İşte şehzadeler böylece gerek Saray kadınlarının gerekse dönme devşirme takımının ellerine daha kolay düşer olmuşlardır.Saraya hakim olamayan bir taht sahibinin ülkeye sahip olması elbette mümkün değildir.

Nitekim bu elim devirler başladıktan sonra koca devlet ,inkıraza doğru hızla ilerlemiştir.
Kuruluşundan Kanuni devrine kadar , hiçbir saray kadınının veya Padişah annesinin idareye karıştığı görülmemiştir.

Çünkü o devirlerde padişah annelerinin tamamına yakını Türk kökenlidir veya tamamen Türk terbiyesine göre yetiştirilmiş insanlardı..Onların geleneğinde devlet işine müdahale anlayışın olmadığını biliniyor.
Ünlü devşirme hanedan ailelerde bu olgunun sonuçlarıdır.

Misal :Dukaginler ,Sokollular, Hersekzadeler, Köprülüler …
Türk kökenli devlet adamlarının bir bir yok edilmelerinde bu aileler mühim roller oynamışlardır.Kendilerini öven Osmanlı tarihçilerin de çoğunun aslında birer devşirme olduklarını göz ardı etmemeliyiz.Devletin en buhranlı zamanların da tam bir salahiyetle sadrazam yapılan Köprülü Mehmet Paşa’nın icraatları dikkat çekicidir.Devşirme kökenli olduğu bilinen paşa , kendisine ve düşündüğü geleceğe tehlikeli gördüğü çok sayıda Türk devlet adamının bir bir yok etmiştir.

Tarihimizin yetiştirdiği büyük kahramanlardan biri olan bu namdar paşayı iğrenç hile ve desiselerle idam ettiren Köprülü, benzeri faaliyetlerle Viyana bozgunundan sonra görev verilecek dirayetli tecrübeli bir vezirin bulunamamasının en büyük sorumlusudur.Köprülünün harcadığı diğer ünlü bir kumandan, Ali Seydi Paşadır.Devşirmeler de kendi aralarında çeşitli kliklere ayrılmaları aralarında çatışmaların bulunması eşyanın tabiatı gereğidir. Arnavutlar,Boşnaklar,Hırvatlar başı çeken güçlü kliklerdir.İlk başlarda Enderun’a sadece Müslüman olmayan aile çocukları devşirilir iken zamanla sisteme Kanuni devrinde başlamakla birlikte, 16.yüzyıl son çeyreğinden itbaren az sayıda da olsa Müslüman çocuk ve gençlerde girmeye başlamıştır.İşte bu kuruma girebilenlerden biride 4.Murat’ın Sadrazamlarından Kemankeş Ali Paşadır.

Osmanlı devlet adamları ; edipleri ,şairleri ,sanatkarları hakkında bilgi veren tarihi kaynaklar doğum yerlerini belirtilirken bazen İstanbul’a geldikleri sancağı açıklayıp bazen de daha detaylı bir şekilde ….nam kasabadandır ya da ….nam Karyedendir(Köyündendir) gibi izahlarda bulunurlar.Bilindiği üzere Sancaklar, zamanımızın bazı vilayetlerinin bir kaçının askeri açıdan oluşturdukları idari bir sistemdi .Ve Sancak beyleri tarafından yönetilirlerdi.

Dolayısıyla hakkında bilgi verilen şahısların geldikleri sancaklar daha çok tanındığından kişilerinde mensup oldukları bu sancakların ismiyle anılmaları daha çok tercih edilme sebebidir.Söz gelimi ; günümüz Burdur ve Isparta illerinin oluşturdukları Hamit Sancağını (1850 ‘ye kadar bu iki ilimiz idari birim içinde yer almışlardır) olan kişiler kısaca “Hamit Elindendir “ veya “Hamit’tendir” şeklindeki ibarelerle tanıtılırlar.Bu durum kişilerin asıl doğum yerlerinin zamanla unutulmasına sebep olmuştur. 1850 yılından itibaren Hamit Sancağı ya da Mutasarrıflığı , iki ayrı sancak haline getirilmişti.Burdur namı diğer Türkemiş Sancağı ve Hamit Sancağı (Isparta) .Ayrılıkla beraber Hamit Sancağının tarihi mirasının Isparta’ya mal edilmesi daha da kolaylaşmıştır. Bu yüzden eski kaynaklarda Hamit’tendir veya Hamit elindendir şeklinde memleketleri belirtilen her şahıs hiç araştırmaya gerek görülmeden hemen Ispartalı olarak kabul görür olmuştur .Eğer doğum yeri açık olarak belirtilmedi ise bu tartışmasız bir şekilde her Hamitlidir ibaresi Ispartalı şeklinde anlaşılmaya başlanmıştır. Ispartalı olduğu tam belli olmayan ne kadar tanınmış insan varsa sorgusuz sualsiz bu ilimizden olduğu kesin hüküm haline gelir olmuştur.Örneğin Ord.Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı ünlü eseri Büyük Osmanlı Tarihin’de Kemankeş Ali Paşa için böyle bir değerlendirme yaparak ; ancak biraz da açık kapı bırakarak Isparta taraflarındandır şeklinde yazmıştır[2]. Eski alimlerin devlet adamlarının biyografilerini veren eserlerde adından Hamitli olduğu söz edilenler, genellikle Ispartalı yazarlarımızca hepsinin Ispartalı sayıldıkları görülmektedir.
Hatta Burdurlu oldukları kesinlikle bilinen önce ünlü bir celali olup sonra affedilerek devlet hizmetine girmiş ve paşalık rütbesi ile çeşitli görevler yaptıktan sonra 1668 de Girit Kandiye kuşatmasında şehit düşen Katırcıoğlu Mehmet Paşa da Ispartalılıktan kurtulamamıştır.Yine Kınalıoğlu da Ispartalı sayılanlardandır.Çünkü her ikisi de eski kaynakların bazılarında Hamitlidir kaydı bulunmaktadır .Halbuki araştırılınca konu açığa çıkmakta ,KatırcıoğlununBurdur Kemer ilçesinden Kınalıoğlu ise halen BurdurYeşilova Harmanlı olarak bildiğimiz Navlu Köyünden görülmektedir.

Bu tür bir yanlışlık bir sadrazam hakkında da sürüp gitmektedir.,Bu şahıs Osmanlı sadrazamlarından Kemankeş Ali Paşadır.
Isparta ile ilgili yazılan ve Isparta ünlüleri hakkında bilgi veren tüm eserlerde, Kemankeş Ali Paşa’nın Ispartalı olduğu belirtilmektedir.
Adı geçen kesim,Ali Paşa’nın aslen Isparta’nın Eğridir ‘de doğup büyüdüğünü ilim aleminin pek bilmediği ellerinde bulundurdukları yazma bir tarihe dayandırmaktadırlar ki bu eserin sıhhati biraz şüphelidir ve aynı zamanda ilim alemince değerilmemiştir.Yakın tarihimizde özellikle Cumhuriyetten önce bölgecilik gayretiyle, eski harflerle yazılmış bir sürü kitabın varlığı malumdur.Bize göre Kemankeş Ali Paşa Burdurludur.Ve Burdur’da 17 . ve 18. yüzyılda yaşayan Evliya zadeler veya Karalar lakaplarıyla bilinen bir sülaleye mensuptur.Nitekim Burdur tarihi ile ilgili çalışmalar yapan merhum Rahmi Uğur , 1973 Burdur İl Yıllığının tarih kısmında yazdığı paşanın biyografisinde onun Burdurlu olduğunu belirtmiştir[3].Rahmi Uğur’un tespitini ,1955 Burdur il yıllığında yayınlanan eski Burdur mezar kitabelerini ele alan kısımda açıklanan mezar taşlarını bizzat okuyarak yaptığı anlaşılmaktadır[4].Ancak Uğur’un elinde başka belgelerinde de olduğunu düşünüyoruz. Ne yazık ki rahmetlinin hazırladığı Burdur Tarihi basılamamış, öldükten sonra akıbetinin ne olduğu meçhulümüzdür.
Söz konusu mezar taşları bu gün Burdur Müzesinde bulunmakta ve envantere 1284 ve 1285 numaralarla kayıtlıdırlar.
1284 bu aileden bir hanıma 1285 ise aynı aileden bir erkeğe aittir.
1284 numaralı mezar taşında şunlar yazmaktadır.
Vezir-i Mükerrem Sadr-ı azam Evliya Ali Paşa’nın ehli Şerif Ahmet Paşa’nın kızı Şerife Esma merhum ruhu için fatiha 1166.(Resim 1)

Kitabe ,Ali Paşan'nın kızı Şerif Ahmet Paşa ile evli olup bu evlilikten olan Şerife Esma'nın mezarına konulmuştur. Aynı Şerif Ahmet Paşa'nın kızlarından Adile Şerife'nin eşinin mezar taşı da yine Burrdur Müzesinde bulunmaktadır.Buradan da anlaşılacağı üzere Şerif Ahmet Paşa Burdurlu bir kişidir.Söz konusu kitabe ,1790 tarihini taşımaktadır.
1285 numaralı mezar kitabesi :
Sadr-ı azam Evliya Ali Paşazade merhum Seyyid Hüseyin Bey Ruhu için Fatiha 1166(Resim 2)
İkinci kitabe Ali Paşa'nın erkek evlatlarından birisinin oğluna aittir.Çünkü Paşa 1624 senesinde İstanbul da idam edilmiştir.Dolayısıyla Hicri 1166 yani 1753 yılında çocuklarının vefat etmesi   pek mümkün gözükmemektedir.
Burada 17 ve 18.yüzyılda Osmanlı Devletine sadrazam olan Ali Paşalara bakacak olursak :
Yavuz Ali Paşa .Bosnalıdır.1604 yılında 1.Ahmet döneminde 9 ay   görevde kalmıştır.
İstanköylü Güzelce Ali Paşa , 1619 Sadrazam olup 1621 de öldü.
Arabacı Ali Paşa 1691 görev verildi aynı yıl Rodos’ta katledildi.
Dimetokalı Sürmeli Ali Paşa 1695te azledilerek Eedirne de boğduruldu
Merzifonlu Hacı Ali Paşa 1692 de Vezirazamlık tevdi edilidi.Azledildi.1698 de Kandiye de öldü
Damat Çorlulu Ali Paşa 1706-1710.
Şehit Ali Paşa ,1713-1716 Peteravadin savaşında şehit düşmüştür.
1750 den sonra Hekimoğlu Ali   ve Nişancı Ali Paşalar da bu görevi yürütmüşlerdir.
Listelediğimiz Ali Paşaların Burdur da mezarları bulunan ve açık bir şekilde Veziri Mükerrem Sadrazam olduğu belirtilen Ali Paşa ailesi fertleri ile bir ilgileri olmadığı açıktır.Osmanlı tarihi boyunca Evliya Ali Paşa adında resmi kaynaklarda adı geçen bir zata rastlanılmamaktadır.[5]
Mezar taşlarında geçen “Evliya “ isminin onun Burdur da bilinen sülalesinin veya kendisinin bilinen adı olduğunu tahmin etmek pek güç değildir.Osmanlı kaynaklarında Kemankeş lakabıyla anılması Paşa’nın ok çekmede zamanın en ünlülerinden olduğundandır. Hatta attığı okların mesafe rekoru kırması nedeniyle Okmeydanı’na menzil taşları dikildiği bilinmektedir.
Kemankeş Ali Paşa , Burdur’da doğmuş ve daha genç yaşta iken İstanbul’a gitmiştir.Bir yolunu bularak ;daha ziyade devşirme ve dönme takımının alınarak Osmanlı hanedanına kayıtsız şartsız bağlı yönetici takımının yetiştirildiği Enderun’a girmiştir.
Ali Paşa anlaşılan daha küçük yaşlarda bile kıvrak bir zekaya sahip olduğunu belli etmektedir.Ancak Türk olması nedeniyle devşirme grupları içinde kendine yer edinmesinin zorluğu meydandadır.Bu vaziyet onu her zaman güçlü bir himayeden yoksun bırakmış sonuçta bir çok badire sonucunda elde ettiği sadrazamlığı tez kaybetmiş ve hayatının hüsranla bitmesinde bizce önemli rol oynamıştır.Ali Paşa saraydan vezirlikle taşraya çıkmak başarısını göstermiş bir kişidir.Devrin etkin kişilerinden Bostanzade Yahya Efendiye damat olmuş bu şekilde kendisine hamilik yapacak bir gücüde arkasına almıştır.
Bağdat ve Diyarbekir Valiliklerinde bulunduktan sonra 4.Vezirlikle İstanbul’a dönme başarısını göstermesi o devir şartları için de son derece dikkat çekicidir.Tam bu sıralarda Genç Osman (2.Osman )olayı patlak vermiş ,saray ve dönme devşirme entrikaları ile bu değerli sultan hal edilerek boğdurulmuştu.Yerine geçirilen ise bu zümrenin aradığı niteliklere sahip aklı başında olmayan Sultan Mustafa idi..Bu arada Ali Paşa 4.Vezir olmasına karşılık zeka ve dirayetini kullanarak Baş vezirliği kapmış ve 4 Murat’ın tahta geçmesini sağlamıştır.Ülkenin büyük bir kaosa sürüklendiği bir devre de baş vezir olan Ali Paşa,vakarlı ve zeki bir insan olarak çevresine güven vermiştir.Ancak büyük entrikaların döndüğü siyasi ortamı tam değerlendiremediği kısa zamanda görüldü.Genç Padişahı etkisine alarak zamanın en etkili kişilerinden olan meşhur şair ve Şeyhülslam Yahya Efendiyi saray çevresinden uzaklaştırdı.Aslında bu fikri ona veren Kayın peder idi.Bu onun en büyük hatası oldu.Düşmanları Yahya Efendiyi de yanlarına alarak harekete geçtiler.Ali Paşa ,İran cephesinde kötü giden durum hakkında yanlış bilgi verdiğini Sultan tarafından anlaşılması üzerine azledildi.Azlinde daha önce bir sepepten Mısır’a sürgüne giden geri dönmesini bizzat Ali Paşa’nın sağladığı Bostancı başının önemli rolü vardır.1624 tarihinde idam ettirildi, malları da hazineye alındı. Mezarı, İstanbul’da Atik Ali Paşa Camii avlusundadır.
Tarihler onun rüşvetçi irtikapçı ve kıyıcı bir insan olduğunu vurgularlar.Ama yukarda ki anlattığımız şartları göz önüne alacak olursak paşa kendi yetenek ve marifetiyle en üst makamlara çıkmasını bilen bir insandır.2.Osman ‘ın halli sırasında doğan büyük sarsıntının atlatılmasında Ali Paşa’nın önemli hizmetlerini göz ardı etmemek gerekir.Hele diğer devşirme zümresinin tahta çıkardığı Deli Mustafa’nın yerine 11 yaşındaki Murat’ın tahta geçirilmesindeki isabetli kararı, İmparatorluğu büyük bir badireden kurtardığı açıktır.Bunun yanında onu başta devrin etkili kişilerinden olup çevirdiği büyük dolaplarla kötülük kaynağı Merre Hüseyin Paşa olmak üzere bir çok kişinin yok edilmesinden sorumlu tutan tarihçiler ;bu zevatın devlete verdikleri zararları göz ardı ediyor gözükmektedirler

[1] Ord.Prof. İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI , Büyük Osmanlı Tarihi..TTK.-Ankara.Cilt 3.Sayf. 122.

[2] Ord.Prof. İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI , Büyük Osmanlı Tarihi..TTK.-Ankara.Cilt 4.Sayf.379.

3] Cumhuriyetin 50. Yılında Burdur 1973 İl Yıllığı.Tarih bölümü.

4] Burdur 1955 İl Yıllığı .Sayf .113

[5] Mehmet Süreyya ,Sicill-i Osmani .İstanbul-1996.Cilt 6 .Sadrazamlar(Tarih Vakfı Yayını)